מכירה 75 - פריטים נדירים ומיוחדים
- יד (73) Apply יד filter
- book (73) Apply book filter
- manuscript (73) Apply manuscript filter
- חסידות (47) Apply חסידות filter
- letter (45) Apply letter filter
- כתבי (44) Apply כתבי filter
- ספרים (40) Apply ספרים filter
- gloss (37) Apply gloss filter
- מכתבים (32) Apply מכתבים filter
- ישמח (29) Apply ישמח filter
- והגהות (29) Apply והגהות filter
- וכתבי (29) Apply וכתבי filter
- טייטלבוים (29) Apply טייטלבוים filter
- יואל (29) Apply יואל filter
- ספריית (29) Apply ספריית filter
- מסאטמר (29) Apply מסאטמר filter
- משה (29) Apply משה filter
- סיגט (29) Apply סיגט filter
- ואדמו (29) Apply ואדמו filter
- רבי (29) Apply רבי filter
- רי (29) Apply רי filter
- ספרים, (29) Apply ספרים, filter
- ואדמורי (29) Apply ואדמורי filter
- הישמח (29) Apply הישמח filter
- האדמור (29) Apply האדמור filter
- האדמו (29) Apply האדמו filter
- משה" (29) Apply משה" filter
- האדמו"ר (29) Apply האדמו"ר filter
- ה"ישמח (29) Apply ה"ישמח filter
- ואדמו"רי (29) Apply ואדמו"רי filter
- books, (29) Apply books, filter
- librari (29) Apply librari filter
- mosh (29) Apply mosh filter
- rebb (29) Apply rebb filter
- satmar (29) Apply satmar filter
- sighet (29) Apply sighet filter
- teitelbaum (29) Apply teitelbaum filter
- yismach (29) Apply yismach filter
- yoel (29) Apply yoel filter
- ספרי (20) Apply ספרי filter
- ישראל (19) Apply ישראל filter
- chassid (18) Apply chassid filter
- והקדשות (16) Apply והקדשות filter
- חתימות (16) Apply חתימות filter
- dedic (16) Apply dedic filter
- signatur (16) Apply signatur filter
- chassidut (15) Apply chassidut filter
- print (15) Apply print filter
- chabad (14) Apply chabad filter
- eretz (14) Apply eretz filter
בעמוד הראשון כותב ה"בן איש חי" שני קטעים ובהם רמזים על שמו של אליהו הנביא. בעמוד השני כתב תפילה מיוחדת שחיבר: "...אוחילה לאלהי ישעי, אבינו אב הרחמן עינינו לך תלויות חננו ה' חננו ולא נוסיף לדאבה עוד ואמור די לצרותינו וברכינו אבינו כולנו כאחד באור פניך ותתן לנו חיים ארוכים וטובים ושלום ותמלא כל משאלות לבינו לטובה לעבודתך, אנא ה' הושיעה נא אנא ה' הצליחה נא, וראה כי עמך הגוי הגדול הזה עניהם לך צופייה בייא בייא, צא לישע עמך, לישע את משחיך, עביד בנין שכינתא, זה כמה מיחלת, הקם סוכת דוד הנופלת, יתי בר נפלי האידנא, הוא הראש, בן ישי בראש, יתי ונחמניה, נגילה ונשמחה בישועתו, ובא לציון גואל במהרה בימנו אכי"ר".
הגאון רבינו יוסף חיים מבגדאד (תקצ"ג-תרס"ט), בעל "בן איש חי" ועוד עשרות ספרים חשובים. בנו של רבי אליהו חיים בן רבי משה חיים רבה של בגדאד. תלמידו של רבינו עבדאללה סומך. מנערותו נודע בגאונותו ובצדקותו. לאחר פטירת אביו בשנת תרי"ט, כשהיה רק בן כ"ו שנה, עלה על מקומו לדרוש בבית הכנסת הגדול, ומאז דרש שם מדי שבת כחמישים שנה. בדרשותיו בשבתות המיוחדות כשבת תשובה ושבת הגדול היו מתאספים למעלה מארבעת אלפים אנשים, והיה דורש לפניהם ומרתק את הקהל כארבע וחמש שעות, כשהוא מתבל את דבריו במשלים נעימים. דרשותיו היו בלולות בהלכה ובאגדה, פסקי הלכות ופירושי פסוקים ואגדות חז"ל, על דרך הפשט, על דרך הרמז ועל דרך חכמת הסוד.
רבינו ה"בן איש חי" היה גדול חכמי עירו וארצו, כל הרבנים והדיינים בבגדאד נכנעו למוצא שפתיו והיה המנהיג הבלתי מעורער של יהדות בבל. עסק ב"תורה לשמה", גדולתו כ"חד בדרא" בנגלה ובנסתר התפרסמה בכל קצוי תבל, ונודע בקדושתו הרבה. בשנת תרכ"ט נסע לארץ ישראל להשתטח על קברות הצדיקים, ואז נתגלה אליו מן השמים שהוא משורש נשמת בניהו בן יהוידע ועל שם כך קרא שמות לרבים מעשרות חיבוריו: בן איש חי, בן איש חיל, בן יהוידע, רב פעלים, עוד יוסף חי, ועוד. ספריו הנוספים הם: לשון חכמים, אדרת אליהו, שו"ת תורה לשמה (שהדפיס בעילום שם), חסדי אבות, ברכת אבות ועוד.
[1] דף (2 עמודים כתובים בכתב יד קדשו של ה"בן איש חי"). 11.5 ס"מ. מצב טוב. כתמים. דהיית דיו בכמה מהמילים. הדף נתון בכריכת עור נאה.
תשובה ארוכה (6 עמודים), בסופה חתימות הרבנים: "ע"ה [=עבד ה'] יצחק ן' וואליד סלי"ט [=סיפיה לעולם יהיה טב]", "ע"ה יום טוב הלוי ס"ט [=סיפיה טב]", "ע"ה יצחק נהון סלי"ט".
התשובה נדפסה בשו"ת ויאמר יצחק (אבן העזר, סימן קנה) לרבי יצחק ן' וואליד, אך ללא שמות החותמים.
הגאון רבי יצחק ן' וואליד (תקל"ז-תר"ל), רבה הראשי של טיטואן ומגדולי המקובלים והצדיקים במרוקו. כבר בצעירותו נתגלו בו סימני טהרה ונתפרסם בקדושתו ופרישותו. היה תלמידם של שניים מגדולי מרוקו, רבי מנחם נהון ורבי משה הלוי. עם פטירת רבי משה הלוי התבקש על ידי קהילת טיטואן לכהן במקומו כרב העיר. בענוותנותו התנה את קבלת המינוי בכך שלא יהיה דן יחידי, אלא יצרף אליו את רבי יום טוב הלוי (בנו של רבי משה הלוי; החתום עמו בתשובה שלפנינו). לאחר מכן התמנה כדיין שלישי רבי יצחק נהון (החתום אף הוא לפנינו), ויחד ישבו כבית דין של שלושה. רבי יצחק ן' וואליד נודע כאחד מגדולי המשיבים, ומכל רחבי מרוקו ואף מארצות אחרות, נשלחו אליו שאלות הלכתיות רבות. מתשובותיו נדפסו שני כרכי ספרו - שו"ת ויאמר יצחק (ליוורנו, תרל"ו). נפטר בגיל 93 בעת כניסת השבת, כשעל שפתותיו "מזמור שיר ליום השבת".
בקרב יהודי מרוקו התפרסם שמו של רבי יצחק ן' וואליד כקדוש פועל ישועות, ואף לאחר פטירתו נודע בישועות הגדולות שנעשו בזכותו. מטהו המקודש עזר לפקידת עקרות וריפוי חולים. כן נהוגה מסורת רבת שנים של עלייה לקברו ביום פטירתו והילולות נערכות ברחבי הארץ והעולם לכבודו.
[4] דף (6 עמודים כתובים). 35 ס"מ. מצב בינוני-גרוע. כתמים, כתמי רטיבות קשים. קרעים, פגמים וסימני עש, עם פגיעה בטקסט. חלק מהטקסט נמחק כתוצאה מפגיעת רטיבות.
גליון קלף בפורמט גדול. גזור בראש בצורת כיפה. בכתיבה מרובעת ובינונית ("רש"י"). מעוטרת בראשה בפסוקים. חלק מהאותיות מוגדלות להדגשה ועיטור.
בכתב השד"רות שלפנינו מספרים חכמי טבריה על "הישיבה הקדושה" הפועלת בחצר קברו של רבי מאיר בעל הנס, ועל התלמידים הרבים שלומדים בה. הם מספרים על הקושי הכספי ועל "מס הצבא" שמוטל על התלמידים. בהמשך כותבים על הישועות והניסים המסוגלים לכל התורם לשמו של רבי מאיר בעל הנס, כדוגמת הנשים הנודרות בשעת הלידה לישיבת רבי מאיר על הנס ונושעות בזכות כך: "וכל אשה יושבת על משבר תחיל תזעק בחבליה... פיה בפתחה בחכמה כל נדריה שי למורא מאיר בת עין... ויהי אך יצא יצא זכר פי הבטן... ואם בת היא ותלכנה כל הנשים באות מאירות...". כך גם בשעת בצורת או רעב: "ובהעצר השמים... רעב כי יהיה בארץ... ונתנו איש כופר נפשו ויושע ה' תשועה גדולה, הן סומכים על הנס...". כך מועילה זכותו של רבי מאיר גם להיפקד ב"בני חיי ומזוני".
בשולי התעודה עשרות חתימות מסולסלות של חכמי טבריה. בין החותמים: רבי אליהו ילוז, רבי אלעזר בהלול, רבי אליהו ן' קיקי, רבי בצלאל חי אסבאג, רבי דוד ריינה, רבי חיים הלוי בן סוסאן, רבי יהודה טולידאנו, רבי יוסף חיים ילוז, רבי יעקב בוקאעי, רבי יעקב ואעקנין, רבי יעקב חי זריהן, רבי יעקב משה טולידאנו, רבי יעקב צורי, רבי יצחק מאיר הלוי ן' סוסאן, רבי מכלוף שטרית, רבי משה אברהם חמואי, רבי משה מאיר חי אליקים, רבי נסים אליהו מאמאן, רבי עזריה חיים הלוי, רבי עקיבא חייא בהלול, רבי שלום ארוואח, רבי שלמה בן סאמון, רבי שמעון וואעקנין, ועוד. בראש החותמים מופיעה חותמת (בצורת חתימה מסולסלת) של אב"ד העיר רבי אהרן אלחדיף.
השד"ר רבי אליהו אדהאן (תרי"ב-תרפ"ה), מחכמי טבריה. זמן מה שימש כשו"ב בעיר שכם. נסע כשד"ר מטעם כוללות הספרדים בטבריה לערי בוכרה והסביבה ולערי מרוקו ואלג'יר.
גליון קלף גדול. 69 ס"מ. מצב טוב. כתמים, סימני קיפול וקמטים. חלק מהחתימות דהויות.
כתב-יד על קלף, פירוש רבי אברהם אבן עזרא על התורה, נכתב ע"י הסופר "שב"ט ג"ד בן יעקב". קסטוריה (חבל מקדוניה, יוון), ה'קמ"א [1381].
כרך עבה. כתב-יד מרשים בן 257 דפי קלף. כתוב בכתיבה מזרחית (ביזנטית). הכרך כולל את פירושו של אבן עזרא לחמשה חומשי תורה (מכיל את רובו של הפירוש, למעט מספר דפים). בסוף ספר דברים מופיע קולופון ארוך מאת הסופר, ובו פרטים על השנה, מקום הכתיבה, והאדם שעבורו הוכן כתב-היד.
בקולופון נכתב בין היתר (לנוסח מלא של הקולופון, ראה להלן): "תם פירוש התורה לחכם הגדול ר' אברהם ז"ל אבן עזרא... ונשלם / שבח ותהלה לבורא עולם / על ידי אני שב"ט ג"ד בן יעקב י"צ מקהל הקודש קסטוריאה ביום רביעי בשבת בחדש תמוז בעשרים וחמשה יום בו בשנת חמשת אלפים ומאה וארבעים ואחת לבריאת העולם וסימן האל ה'נ'א'מ'ן' [=ה'קמ"א] שומר הברית והחסד לאוהביו ולשומרי מצוותיו, ומנין זה לפי המנין שאנו רגילים למנות בו פה בלהקת בני עיר קסטוריאה...". בהמשך כותב הסופר את שמו של מזמין הספר: "ובעל הספר הוא ר' מושקו ב"ר חנניה מנוחתו כבוד...".
לא ידועים כתבי-יד נוספים מהסופר "שב"ט ג"ד בן יעקב" (מסתבר שהמילים "שב"ט ג"ד" הן ראשי תיבות של שמו, או מליצה הרומזת לשמו), ולפנינו כתב-היד הקדום ביותר הידוע לנו שנכתב בקסטוריה שביוון, מלבדו ידוע רק כתב יד אחד נוסף (כת"י הספריה הלאומית פריז מס' 237) שנכתב בקסטוריה, בשנת קצ"ז (1437), חמישים ושש שנה לאחר כתב-היד שלפנינו.
תופעה ייחודית בכתב-היד שלפנינו הוא שילוב בין הפירוש "הקצר" והפירוש "הארוך" שכתב אבן עזרא לספר שמות. הפירוש הארוך הוא זה שנדפס במהדורות הדפוס (החל מן המהדורה הראשונה, נאפולי רמ"ח) ואילו הפירוש הקצר נתפרסם לראשונה רק במאה ה-19 (ראה להלן). כתבי-היד של הפירוש מכילים בדרך כלל אחד משני הפירושים. יש כתבי-יד שבהם מופיע הפירוש הקצר ויש כאלה שבהם מופיע הפירוש הארוך. בכתב-היד שלפנינו משולבים שני הפירושים. פסקאות מן הפירוש הקצר ומן הפירוש הארוך מופיעות בזו אחר זו, כשביניהן מחברות מילות קישור (יתכן והשילוב נעשה בידי סופר כתב-היד שלפנינו, אשר לפניו עמדו כתבי-יד משני הפירושים). לא ידוע לנו על תופעה כזו בכתבי-יד אחרים.
בכתב-היד שלפנינו קיימים שינויים והבדלי נוסח מן הפירוש הנדפס. השינויים והבדלי הנוסח לא נחקרו לעומק על ידינו.
הכרך שלפנינו מכיל את רובו של הפירוש על חמשת החומשים. תחילתו של הפירוש חסר (הוא מתחיל בבראשית פרק ג, פסוק ז), וכן חסרים מספר דפים באמצעו. 26 דפים מתוך כתב-היד נכרכו בטעות בתחילתו ובסופו (לאחר קולופון הסיום): בראש הכרך 10 דפים בהם חלק מפרשת לך לך ופרשיות וירא, חיי שרה ותולדות, ובסוף כתב-היד 16 דפים ובהם סוף פרשת מסעי, פרשיות דברים, ואתחנן, עקב, ראה, שופטים, וחלק מפרשת כי תצא.
בראש כתב-היד נכרך דף קלף (פגום), בכתיבה שונה, קטע מחיבור הלכתי על סדר הפרשיות (עם קטע משאילתות דרב אחאי, פרשת קורח). בסוף כתב-היד נכרכו שני דפים (אף הם מקלף), בכתיבה שונה, מכתב-יד של ספר איוב (פרקים ו-ט).
בראשי העמודים נרשמו שמות הפרשיות, שנכתבו בכתיבה מאוחרת יותר. בתחתית דף הקולופון רישום בעלות עתיק: "לעולם יכתוב אדם שמו על ספרו...". החתימה דהויה וקשה לקריאה.
[257] דפי קלף. 25 ס"מ. מצב טוב. כתמים, בהם כתמים כהים וכתמי רטיבות (עם פגיעה בטקסט במספר מקומות). קמטים. קרעים במספר דפים (חסרון ופגיעה בטקסט בשני הדפים הראשונים ובדפים בודדים נוספים). מספר דפים גזורים בשוליהם. דהיית דיו במספר מקומות. כריכה מקורית, מנותקת בחלקה הקדמי, ללא שדרה.
הקהילה היהודית בקסטוריה
על קיומם של יהודים בקסטוריה אנו יודעים כבר מתקופתו של הקיסר יוסטיניאן. במאה ה-11 עמד בראש הקהילה היהודית בקסטוריה רבי טוביה בן אליעזר, מחבר "לקח טוב", אוסף מדרשים על התורה (המכונה גם "פסיקתא זוטרתא"). אחד מתלמידיו היה רבי מאיר מקסטוריה, מחבר מדרש על התורה בשם "מאור עינים" (שלא הגיע לידינו. שני החיבורים נזכרו בהקדמת פירוש אבן עזרא לתורה. ראה במבואו של בובר למדרש "לקח טוב", ווילנא תר"מ). באותה תקופה התיישבו בעיר פליטים שנמלטו ממסעי הצלב. ידועים מספר פייטנים מקסטוריה, ביניהם: רבי מרדכי בר שבתי "הארוך" ורבי מנחם בר אליה (שפעלו במאות ה-12 וה-13), רבי אליה בר אברהם "העלוב", רבי אברהם בן יעקב ורבי דוד בן אליעזר (שפעלו במאה ה-14). פיוטיהם נשתמרו בחלקם במחזורים כמנהג קהילות הרומניוטים, ובמחזור מיוחד שנכתב כמנהג בני העיר – מחזור קסטוריה (ראה: יהודה ליב וינברגר, 'מלכי מקדם' – 'תפלה' לר' מנחם בר אליה מקשטוריה, בתוך: יד להימן, קובץ מחקרים לזכר פרופ' א"מ הברמן, תשמ"ד, עמ' 27-28). במאה ה-14 פעל בקסטוריה רבי יהודה ליאון בן משה משקוני (Mosconi), שכתב בין היתר חיבור בשם "אבן העזר" על פירוש אבן עזרא לתורה (ששרד בכתב-יד יחיד). בשנת 1385 (כארבע שנים לאחר כתיבת כתב-היד שלפנינו) נכבשה קסטוריה ע"י האימפריה העות'מאנית. מאז היתה תחת שליטתה, עד מלחמת הבלקן הראשונה בשנת 1912 – בה נכבשה ע"י יוון. במלחמת העולם השניה נכבשה העיר ע"י הגרמנים. במרץ 1944 חוסלה הקהילה היהודית של קסטוריה על ידי הנאצים ויהודיה נשלחו לאושוויץ.
הפירוש הקצר והפירוש הארוך של האבן עזרא לספר שמות
את פירושו המפורסם לתורה השלים רבי אברהם אבן עזרא בעיר לוקה שבאיטליה, בין השנים 1142-1145. אולם לאחר מכן החל אבן עזרא לחבר פירוש נוסף לתורה, במתכונת שונה וארוכה יותר. ידוע לנו כי כתב פירוש נוסף לבראשית, ממנו שרדו קטעים רק מפרשיות בראשית, נח ולך לך. בין השנים 1155-1157, בהיותו ברדום (כנראה, רואן שבצפון צרפת), השלים אבן עזרא פירוש שני לספר שמות. פירוש זה ארוך בהרבה מהפירוש הראשון לספר שמות. אבן עזרא מרחיב לבאר בו עניינים שלא ביאר בפירוש הראשון ולעתים חוזר בו ומשנה את דעתו ממה שכתב בפירוש הראשון (ראה על כך בהרחבה: אוריאל סימון, 'ר' אברהם אבן עזרא – הפירוש הקצר לתורה, הפירוש הארוך לבראשית ושמות וקטעי הפירוש שבעל-פה לבראשית', מבוא למקראות גדולות הכתר, כרך שמות א', הוצאת אוניברסיטת בר אילן 2012). בכתבי היד הראשונים של פירוש אבן עזרא לתורה יש כאלה המביאים את הפירוש הקצר לספר שמות ואחרים – את הפירוש הארוך. במהדורה הנדפסת הראשונה של הפירוש, בנאפולי רמ"ח, הכניסו המדפיסים את הפירוש הארוך, ומאז בכל מהדורות הדפוס הופיע רק פירוש זה. הפירוש הקצר לא נודע במשך כמה מאות שנים. רק בשנת ת"ר הדפיס לראשונה רבי יצחק שמואל ריגייו (יש"ר) את הפירוש הקצר לספר שמות, אך ברוב מהדורות החומש עד ימינו מופיע רק הפירוש הארוך. כאמור, בכתב-היד שלפנינו קיימת תופעה ייחודית של שילוב בין שני הפירושים.
נוסח הקולופון בכתב-היד שלפנינו
"תם פירוש התורה לחכם הגדול ר' אברהם ז"ל אבן עזרא / בעזרת נאזר בגבורה / וברוחו שמים שפרה / ונשלם / שבח ותהלה לבורא עולם / על ידי אני שב"ט ג"ד בן יעקב י"צ מקהל הקודש קסטוריאה ביום רביעי בשבת בחדש תמוז בעשרים וחמשה יום בו בשנת חמשת אלפים ומאה וארבעים ואחת לבריאת העולם וסימן האל ה'נ'א'מ'ן' שומר הברית והחסד לאוהביו ולשומרי מצוותיו ומנין זה לפי המנין שאנו רגילים למנות בו פה בלהקת בני עיר קסטוריאה וכתבתיו בלב נשבר ונדכה אלהים לא יבזה ולמען רחמיו הרבים וחסדיו הגדולים והנעימים כשם שזכני להתחיל ולהשלים זה כך יזכני ללמדו ולהתחיל אחרים ולהשלימם וללמדם למוד אמתי ולקיים את כל דברי תלמוד תורתו הקדושה ולהבין ולהורות אמן כן יאמר יוי' [ה'], ובעל הספר הוא ר' מושקו ב"ר חנניה מנוחתו כבוד, השם יזכהו להנחילו לבניו ולבני בניו עד סוף כל הדורות, שב"ט ג"ד הסופר בן יעקב י'י'ו'ו'ב' [=ה' ישמרהו ויחיהו ואושר בארץ, על פי תהלים מא, ג]".
כתיבה אשכנזית מרובעת קליגרפית, על קלף דק, בכתיבה אופיינית למאה ה-13 באזור צרפת או גרמניה. שתי עמודות בכל עמוד. עמודה מרכזית ובה נוסח התורה, מנוקד ומוטעם (סימני הניקוד וההטעמה דהו), ולצדה עמודה צרה באותיות קטנות ובה תרגום אונקלוס. באחד הדפים רישומי מסורה בשוליים החיצוניים.
הכתיבה והטיפוגרפיה דומים לכתב-יד תורה עם תרגום שנכתב בקרישטא ארנאוט (Crest, דרום-מזרח צרפת) בשנת 1296 (ה'נ"ו ליצירה), על ידי הסופר מנחם בן אהרן (כתב יד Jesus College, MSS. 95-97, 95-97, הנמצא כיום בספריית הבודליאנה באוקספורד. ראה: עדנה אנגל ומלאכי בית אריה, אסופת כתבים עבריים מימי הביניים, כרך ג' – כתב אשכנזי, האקדמיה הלאומית הישראלית למדעים, ירושלים תשע"ז, לוח 31).
לפנינו תשעה שרידי דפים מספר בראשית (פרשיות ויגש-ויחי) וספר שמות (פרשיות שמות-בשלח). באחד הדפים מופיע סיום ספר בראשית (עם רישום באותיות זעירות: "סך פסוקי דספר בראשית...") ותחילת ספר שמות. שירת הים נכתבה בצורת "אריח על גבי לבנה".
9 דפים. גודל משתנה (גודל מירבי: כ-23 ס"מ). מצב משתנה (רמות פגיעה שונות כתוצאה מהכריכה. כתמים קשים, סימני עש וקרעים, עם חסרון ופגיעה בטקסט).
מכתב עליו חתומה קארולינה וולף, הכותבת כי איננה יכולה לעזוב את ביתו של "הרבי" ("הבעל שם ממיכלשטאט") ולבוא לשרת במקום שהתחייבה, מאחר והרבי איננו מרגיש בטוב והיא נזקקת לעבוד בביתו כמשרתת. היא מבקשת שיתחשבו בה ויחזירו את המשכון שלה לאחיה. בשולי מכתבה הוסיף "הבעל שם ממיכלשטאט" מכתב אישור בכתב-ידו וחתימתו. הוא כותב כי מכתבה של הנערה אמת, וכי מאחר ואינו חש בטוב לא היתה אפשרות שהנערה תעזוב את ביתו. את דבריו חותם בחתימת ידו: "כ"ד אוה' הק' זעקל ליב בלא"א כ"ה מתתי' זצ"ל מפה[?]".
על חולשת רבי זעקל ליב בתקופה זו אנו לומדים מרישום ב"שיעורים פנקס" שלו (צילום הפנקס בארכיון המרכזי לתולדות העם היהודי מס' HM-1049) מראש חודש אדר שני תר"ה: "לולי הזקנה ותשש כוחי הייתי מייחד... מכתב מיוחד, אך אין דנין אפשר משאי אפשר" (ראה מבוא לספר בעל שם ממיכלשטאט, מכון ירושלים תשס"ו, עמ' יט).
הצדיק המקובל רבי זעקיל ליב (יצחק אריה) ווֹרְמסֶר (תקכ"ח-תר"ח) – "הבעל שם ממיכלשטאט", נצר למשפחת לוריא, ממשפחת המהרש"ל ורש"י, וצאצא של רבי אליהו בעל-שם לואנץ, המכונה "הבעל שם מוורמס". בצעירותו למד אצל המקובל רבי נתן אדלר בפרנקפורט, ולאחר מכן חזר לעיירת הולדתו מיכלשטאט. שם הקים את בית מדרשו, כיהן כרב העיר והסביבה, וייסד ישיבה, אליה נהרו תלמידים רבים. התפרסם במיוחד כצדיק בעל מופת ועושה נפלאות, ומשום כך כונה "בעל שם". המונים פנו אליו בבקשות מזור וישועה, ממדינות וארצות שונות, ורבים נושעו מברכותיו, מסגולותיו ומקמעותיו.
שמו נודע לתהילה בקרב יהודים וגויים. לפי המסופר, חיילים גרמנים שהתפללו על קברו בזמן מלחמת העולם הראשונה חזרו כולם מן הקרב בריאים ושלמים. עד היום מוצב על הבית בו התגורר לוח זכרון מטעם עיריית מיכלשטאט, ובו הוא מכונה "ידיד האנשים". חידושיו וכתביו הופיעו בספר "בעל שם ממיכלשטאט" (מכון ירושלים, תשס"ו).
[1] דף. 26.5 ס"מ. מצב בינוני. כתמים. קרעים בסימני הקיפול, עם פגיעה קלה בטקסט, שוקמו בהדבקת רצועות נייר בגב הדף.
דף בפורמט גדול, שני עמודים כתובים. קרוב למאה שורות בכתב-יד קדשו של רבינו ה"חתם סופר".
בראש העמודים כתב החתם סופר: "בעזה"י מה שחנני הי"ת דרוש לז' אדר תקצ"א ל'[פ"ק]".
בתוך דבריו מזכיר החתם סופר את בנו בעל ה"כתב סופר" ומביא דברים בשמו: "ואמר לי בני הבח' החתן המופלא כ"ה אברהם שמואל בנימין שי'...". בסיום הפסקה כותב החתם סופר על דברי בנו: "ונכון הוא אם חכם בני ישמח לבי גם אני".
הקטעים שלפנינו נדפסו בספר "דרשות חתם סופר" (חלק א, קלויזנבורג תרפ"ט, דפים קסב/1-קסג/1). הקטע המתחיל "כתי' אל תשמח ישראל..." נכתב על ידי החתם סופר כהערה בשולי העמוד הראשון.
[1] דף (שני עמודים כתובים, קרוב למאה שורות בכתב-ידו של החתם סופר). 40 ס"מ. מצב טוב. כתמים. קרעים בשוליים, משוקמים (פגיעה קלה בטקסט בשוליים התחתונים).
המכתב שלפנינו נשלח ככל הנראה לקהילת דריזן ובו מורה הגאון בעל "הכתב והקבלה" כי על נשות העיר להימנע מלבוא בליל כל נדרי של יום הכפורים לבית הכנסת, "בשל המגפה שלצערנו שוב השתלטה" (תרגום חופשי מיידיש). הוא מורה לנשים לערוך את תפילותיהן בבתיהן, "בשל הנסיבות המדאיגות", וכותב כי הדבר אינו נוגד את המנהג.
תחת מכתבו של "הכתב והקבלה" מופיעה העתקה של מכתבו לגרמנית באותיות לטיניות, עם שילוב מספר מילים בעברית. ברישום זה נוסף המען: "לבית הכנסת... בדריזן".
הגאון רבי יעקב צבי מקלנבורג אב"ד קניגסברג (תקמ"ו-תרכ"ה), מגדולי רבני דורו המפורסמים. תלמיד מובהק של הגאון רבי עקיבא איגר. מראשוני הקמים להגן בכתיבתו על המסורת הנאמנה נגד הרפורמים. בספרו "הכתב והקבלה" הלך בעקבות הגר"א לשילוב תורה שבכתב עם תורה שבעל פה, והשתמש רבות בספריו וכן בכתבי הגר"א שהיו לפניו בכת"י. סייע להדפסת כתבי הגר"א, ובייחוד כתביו בקבלה, ואף השתתף בחיבור הספר הביוגרפי על הגר"א "עליות אליהו". דרכו הייחודיות ומגמתו בפירושו "הכתב והקבלה", השפיעה על דרכו של ידידו הגאון מלבי"ם (אשר מילא את מקומו ברבנות קניגסברג) בפירושו הנודע לתורה ולתנ"ך.
[1] דף. 18 ס"מ בקירוב. מצב טוב. כתמים. סימני קיפול. קרעים, ללא פגיעה בטקסט.
כתיבה אשכנזית רהוטה, בכתיבות מתחלפות (יתכן וחלק נכתב על ידי סופרו של המחבר). קטעים רבים נראים ככתיבה אוטוגרפית של מחבר, עם מחיקות ותיקונים, והגהות בשולי הגיליון. בכתב-היד חידושים על מסכתות ברכות, חולין, זבחים ומנחות. רוב החידושים בסוגיות מסדר קדשים. במספר מקומות פזורים חידושים על פרשיות התורה. למיטב ידיעתנו, חיבור זה לא נדפס.
בכתב היד מוזכרים מספר תאריכים משנות הת"צ. כמו כן, המחבר מפנה כמה פעמים לספרים "עומר מן" ו"ברכת הזבח" ["הרב בב"ז" = בעל ברכת זבח] שנדפסו בברלין תצ"ט. מכך עולה כי החיבור שלפנינו נתחבר בראשית שנות הת"ק.
המחבר, שלא הצלחנו לזהותו, היה מצאצאי מהרש"ל. בכתב-היד שלפנינו מופיעה עדות חשובה על גורל כתב-היד של הגהות "חכמת שלמה" למהרש"ל על התלמוד: " שאני מזרעו של הגאון מהרש"ל, והספר חכמת שלמה לא הי'[ה] חיב[ו] ר בפני עצמו, רק הי'[ה] כ תוב בגליון של הגמרות, כאשר ראיתי בעיני, שהי'[ו] עדיין תחת ידי שני כרכים סנהדרין ובבא בתרא וגיטין קדושין סוטה דפוס ווניצה [ונציה] ונכתוב בצידו כתיבת היד הגאון מהרש"ל, ונשרף בעו[ו] נ[ו] תי בק"ק קארשניק [קראשניק] עם כל הספרים שלי" (דף ג/1 מהספירה הראשונה).
המחבר אף מספר על אסונות שאירעו לו: "ועוד לאלקים מיל[י]ן בדרוש זה, רק שבעו"ה מחמד עיני נשרף, ומה שאוכל לכתוב בעת צרתי אני כותב על הספר בדמע, ומי שאמר לעולמו די יאמר לצרתי די" (נב/1). באחד המקומות לא נמנע המחבר מלכסות על טעותו, וכותב: "טעיתי במה שכתבתי עד הנה" (נב/2). באחד המקומות מזכיר המחבר כתב-יד שראה בהיותו בקושטא: "וראיתי בקושטנטינא בבית הרב ר' חיים קמחי תוספת ר"י בכתיבת יד..." (לט/2).
בכמה מקומות מביא המחבר חידושי תורה ששמע מתלמידי חכמים נודעים ומגדולי ישראל, כגון: "ושמעתי תירוץ בשם הרב ה"ה מ' יצחק כהן מאיזמר" (ב/1 מהספירה השלישית; כפי הנראה כוונתו לרבי יצחק הכהן רפפורט אב"ד באיזמיר, בעל "בתי כהונה", מרבותיו של החיד"א); "ושמעתי מפי החכם השלם הרבני מ' חיים מאפטא שלמד בפראג" (יא/2); "והקשה הרבני מ' יעקב קראקוור מאמשטרדם בהיותו שם בשנת תפ"ח, והובא בספר בית יהודא שנדפס ע"י ר' ליב מגולאגי" (טז/1; צ"ל בספר קול יהודה, אמשטרדם תפ"ט, ראה שם בדף לז/2); "כמדומה לי שאומרים זה בשם הרב הדרשן ר' פלק מלבוב" (נג/2).
המחבר מרבה להביא לאורך כל חיבורו מבנו "המופלא" רבי משה. כמו כן, הוא מביא קושיא מנכדו "המופלא החתן מהור"ר ישראל איסרל נ"י" (י/2).
בראש העמוד הראשון (שנותר ריק), מופיע הכיתוב: "הסכמה" (מסתבר שהמחבר התכוון להעתיק כאן הסכמה שקיבל על חיבורו, ומכאן שכוונתו היתה להדפיס את הספר).
[1], ב-ה, [1], א-מב, [1], מג-נד, נז-סד; א-ו דף. סך הכל 75 דף (מהם 136 עמודים כתובים). 20 ס"מ. + [4] דפים בכתב-יד (7 עמודים כתובים), בגודל קטן יותר, שנמצאו בין דפי כתב-היד. מצב בינוני-גרוע. כתמים, בהם כתמי רטיבות. קרעים ובלאי. קרעים חסרים בשולי דפים רבים, עם פגיעה בטקסט. סימני עש. דפים וקונטרסים מנותקים. ללא כריכה.
נשלח לקהילת סמילוביץ, עם שד"ר מיוחד שנשלח לעיר לחזק את עזרת בני העיר לישיבת וולוז'ין: ". ..באשר ידעתי כי מכבר היו מתחזקים בהחזקת הישיבה הק' דפה"ק וולאזין, וזה איזה שנים שרפו ידיהם ממצוה זו... ע"כ בקשתי את המוכ"ז הרב המופלג וי"א מ' חיים נ"י... אשר הוא יודע סגלת הישיבה הק'". הנצי"ב כותב על מעלת הישיבה ועל התרחבותה בתלמידים נוספים: "ו מה גם עתה אשר מתרבים חדשים ותלמידים מדי שנה בשנה, שהיא אבן פינה להגדיל תורה במדינה – ע"כ עלינו להתחזק במעוזה בכל מאמצי כח... וזכות ת"ת [תלמוד תורה] דרבים בקול שאון כקול מחנה אלקים, תעמוד להרב הנ"ל לעשות טובה, וגם המה אנשי קהלתם ישיגו ברכה מרובה, והיתה להם זכות התורה... למשמרת מכל דבר רע". הנצי"ב חותם כדרכו באותן שנים: " כנפש העמוס בעבודה – נפתלי צביהודא ברלין" [כידוע, נהג הנצי"ב לחבר בחתימתו את האות י' האחרונה של שמו צבי עם האות י' הראשונה של שמו יהודה].
הגאון רבי נפתלי צבי יהודה ברלין – הנצי"ב מוולוז'ין (תקע"ז-תרנ"ג), מגדולי גאוני דורו, חתנו של הגאון רבי יצחק מוולוז'ין וממלא מקומו בראשות הישיבה במשך עשרות שנים. אביו, רבי יעקב ברלין ממיר (תקנ"ד-תרכ"ח), עלה לירושלים בשנת תרי"ד והיה מראשי ומנהיגי קהילת ה"פרושים" בעיר. הנצי"ב מוולוז'ין נודע בהתמדתו ובגאונותו הרבה. במשך עשרות שנים הנהיג ברמה, במסירות ובאהבה את ישיבת וולוז'ין, שהיתה "בית היוצר" המרכזי לגדולי התורה שפיארו את יהדות ליטא, רוסיה ופולין. באישיותו האצילית ובלמדנותו העמוקה והיסודית העמיד דורות של תלמידי חכמים גדולי-עולם, ראשי ישיבות, דיינים ורבני ערים. היה מעורב בהנהגת הציבור ודעתו היתה סמכותית ומכרעת בכל עניני הקהילות ברוסיה וליטא. כמו כן, היה משיב תשובות בהלכה לרבנים רבים שפנו לקבל את הכרעותיו. בשל העומס הרב שהיה מוטל על כתפיו היה רגיל לחתום את מכתביו במילים: "העמוס בעבודה". חיבר ספרים רבים: "העמק שאלה" – חידושים על ה"שאילתות"; "העמק דבר" על התורה; שו"ת "משיב דבר"; חידושי הש"ס ופירושים על מדרשי ההלכה: מכילתא, ספרא וספרי.
[1] דף. 21 ס"מ. מצב טוב-בינוני. כתמים וסימני קיפול.
מכתב סמיכה והמלצה על רבי מאיר ליפמן בן ר' יצחק אליהו – רב בק"ק גרוזד. רבי רפאל כותב עליו " כי הוא גדול בתורה, בחריפות ובקיאות בגמרא ופוסקים... וראוי הוא לשמש ברבנות בעיר גדולה...". רבי רפאל חותם: " כ"ד הכו"ח [כה דברי הכותב וחותם] לכבוד התורה ולומדי'[ה] רפאל שפירא מוולאזין".
רבי רפאל שפירא (תקצ"ז-תרפ"א), אב"ד וולוז'ין וראש ישיבת וולוז'ין, בנו של רבי אריה ליב אב"ד קובנא וחתנו של הנצי"ב מוולוז'ין. נודע בגאונותו ובהתמדתו. בשנים תרכ"ה-תרמ"א כיהן בראשות ישיבת וולוז'ין יחד עם חותנו הנצי"ב. לאחר מכן כיהן ברבנות בוברויסק וברבנות ערים נוספות. בשנת תרנ"ט, כשהוקמה הישיבה מחדש, חזר לוולוז'ין ונתמנה בה לאב"ד ור"מ. במלחמת העולם הראשונה גלה למינסק, שם הרביץ תורה כחמש שנים עד פטירתו [המכתב שלפנינו נכתב בשנה הראשונה של ימי המלחמה, לא ברור לנו האם נכתב עוד בוולוז'ין, קודם שיצא רבי רפאל לגלות, או שנכתב בזמן נדודיו]. חידושי תורתו ותשובותיו נדפסו בשלושת חלקי ספרו "תורת רפאל". חתנו הוא הגאון רבי חיים הלוי סולובייצ'יק, רבה של בריסק, בעל "חידושי רבינו חיים הלוי".
[1] דף, נייר מכתבים רשמי. 27.5 ס"מ. מצב בינוני. קרעים בקפלי הנייר (ללא פגיעה בטקסט) ששוקמו בתחילה בנייר דבק חומצי, ולאחר מכן עברו שיקום מקצועי. כתמים כהים מנייר הדבק.
מכתב ארוך (ביידיש) שנשלח ע"י ישיבת ראדין אל משפחת נדיבים מפילדלפיה, ארה"ב. כתוב במכונת כתיבה, וחתום בחתימת יד קדשו של ה"חפץ חיים". ה"חפץ חיים" מודה להם על תמיכתם בישיבה בתקופותיה הקשות, ומברך אותם " זאל אייך דער עוויגער געבן פיל גליק און געזונד, פרנסה והצלחה מרובה אין אלע אייערע אונטערגעמונגען [=שהנצחי (הקב"ה) יתן לכם מלא אושר ובריאות, פרנסה והצלחה מרובה בכל מעשי ידיכם]... כנפשם וכנפש המכבדם ומברכם בחג כשר ושמח – ישראל מאיר הכהן".
הגאון הצדיק רבן של ישראל, רבי ישראל מאיר הכהן מראדין (תקצ"ט-תרצ"ג, אוצר הרבנים 12262), שנודע שמו בישראל על שם ספרו הראשון "חפץ חיים", ראש ישיבת ראדין ומחבר ספרי הלכה ומוסר רבים: "משנה ברורה", "שמירת הלשון" "אהבת חסד" ועוד עשרות ספרים. לפנינו מכתב ממחצית השנה האחרונה לימי חייו, בהיותו למעלה לגיל 90.
[1] דף, נייר מכתבים רשמי. 28 ס"מ. מצב טוב. סימני קיפול. קרע חסר קטן בפינת הדף.