מכירה 89 - פריטים נדירים ומיוחדים
- book (65) Apply book filter
- חסידות (52) Apply חסידות filter
- letter (35) Apply letter filter
- מיוחסים (33) Apply מיוחסים filter
- ספרי (33) Apply ספרי filter
- signatur (33) Apply signatur filter
- חתימות (30) Apply חתימות filter
- עותקים (30) Apply עותקים filter
- gloss (30) Apply gloss filter
- יד (29) Apply יד filter
- כתבי (29) Apply כתבי filter
- manuscript (29) Apply manuscript filter
- chassidut (25) Apply chassidut filter
- chassid (24) Apply chassid filter
- ומכתבים (21) Apply ומכתבים filter
- art (19) Apply art filter
- והגהות (18) Apply והגהות filter
- מיוחסים, (18) Apply מיוחסים, filter
- מכתבים (14) Apply מכתבים filter
- חכמי (12) Apply חכמי filter
- חפצים (12) Apply חפצים filter
- אשכנז (12) Apply אשכנז filter
- הגהות (12) Apply הגהות filter
- הגהות, (12) Apply הגהות, filter
- והקדשות (12) Apply והקדשות filter
- ashkenazi (12) Apply ashkenazi filter
- ceremoni (12) Apply ceremoni filter
- dedic (12) Apply dedic filter
- glosses, (12) Apply glosses, filter
- import (12) Apply import filter
- jewish (12) Apply jewish filter
- ownership (12) Apply ownership filter
- rabbi (12) Apply rabbi filter
- הגדות (9) Apply הגדות filter
- של (9) Apply של filter
- ציונות, (9) Apply ציונות, filter
- ציונות (9) Apply ציונות filter
- פסח (9) Apply פסח filter
- ישראל (9) Apply ישראל filter
- ודפי (9) Apply ודפי filter
- דפוסי (9) Apply דפוסי filter
- תפילה (9) Apply תפילה filter
- ארץ (9) Apply ארץ filter
- haggadot (9) Apply haggadot filter
- israel (9) Apply israel filter
- land (9) Apply land filter
- prayer (9) Apply prayer filter
- print (9) Apply print filter
- zionism (9) Apply zionism filter
- zionism, (9) Apply zionism, filter
נכתבה תחת טיוטה נוספת (שונה) לאותו מכתב, מודפסת במכונת כתיבה, מיום ט"ו בשבט תשכ"ח. כשבוע לאחר מכן, בערב שבת פרשת שקלים תשכ"ח, לקה האדמו"ר בשיתוק, מאז הפסיק לכתוב מכתבים ורק היה חותם עליהם. לפי הידוע זהו המכתב האחרון בכתב-יד קדשו. המכתב פונה אל בן-אחיו האדמו"ר רבי משה טייטלבוים אב"ד סיגט, ששהה באותו הזמן בסאן פאולו שבברזיל. האדמו"ר כותב על "פירוד הלבבות וחילוקי הדעות" במחלוקת שהתעוררה בקהילת סאן פאולו בין הרבנים לבין אנשי הקהילה, אשר עלולים לדבריו להביא "נזק רב לכל עניני היהדות שמה". האדמו"ר מבקש "לנסות לפשר את הצדדים", וכן "למסור בשמי לידידינו אנ"ש [אנשי שלומנו], שמאד נחוץ.... להביא את השלו'[ם] שם, וגדול השלו'[ם] שעי"ז יוכלו לעבוד ולעסוק ביחד לטובת חיזוק הדת בכל הפרטים, ובזכות זה יתברכו בהצלחה ובכל מילי דמיטב...".
האדמו"ר הקדוש רבי יואל טייטלבוים (תרמ"ז-תשל"ט), מגדולי דורו, נשיא נשיא "העדה החרדית" בירושלים וממנהיגי היהדות החרדית באמריקה, מעמודי התווך של היהדות החסידית בדור שלאחר השואה. כיהן ברבנות בערים אורשיווא, קרָאלי (משנת תרפ"ה), וסאטמר (משנת תרצ"ד). בכל ערי רבנותו ניהל ישיבה גדולה ועדת חסידים גדולה. עמד בראש היהדות האורתודוקסית הנאמנה והבלתי מתפשרת באזור מרמרוש. בשנות השואה ניצל ב"רכבת ההצלה" הידועה של ד"ר קסטנר, והגיע דרך ברגן בלזן, שוויץ וארץ ישראל לארצות הברית, בה כונן את העדה החסידית הגדולה בעולם – חסידות סאטמר שהיא עד היום העדה הדומיננטית ביהדות האורתודוקסית בארה"ב. כיהן כנשיא ה"עדה החרדית" בירושלים. עמד בראש המתנגדים לציונות ומדינת ישראל, והנהיג כמה מהמאבקים על צביון עם ישראל וקדושת ישראל, מתוך קנאות וחרדה לכבוד התורה ועתיד היהדות הנאמנה.
נמען המכתב: האדמו"ר מסיגט-סאטמר רבי משה טייטלבוים בעל ה"ברך משה" (חשון תרע"ה-תשס"ו), בנו של האדמו"ר רבי חיים צבי אב"ד סיגט בעל ה"עצי חיים". כיהן ברבנות בזנטה (יוגוסלביה), ולאחר השואה כיהן ברבנות בעיר מולדתו סיגט. לאחר שהתגברו רדיפות השלטון הקומוניסטי ברומניה, היגר לארה"ב והקים בבורו-פארק את בית המדרש "עצי חיים – סיגט". היה מגדולי הרבנים של "התאחדות הרבנים" ומנאמניו של דודו האדמו"ר רבי יואל מסאטמר. בשנת תשל"ט עלה לכהן על כס אדמו"רות סאטמר, כממלא-מקום דודו האדמו"ר רבי יואל [ששלושת בנותיו נפטרו בחייו וללא צאצאים]. בניו הם האדמו"רים הגדולים מסאטמר, האחים רבי אהרן טייטלבוים שליט"א ורבי יקותיאל יהודה (זלמן ליב) טייטלבוים שליט"א, שמנהיגים ברמה את שתי הקהילות החסידיות הגדולות של חסידות סאטמר בארה"ב וברחבי העולם.
[1] דף. 28 ס"מ. מצב טוב. סימני קיפול ומעט קמטים.
המכתבים נשלחו לאנגליה, אל החסיד רבי מנחם מנדל שנייבלג [לימים, רב קהילת "מחזיקי הדת" במנצ'סטר במשך כשישים שנה]. המכתבים בכתיבת סופר, ובסופם הוסיף האדמו"ר מספר שורות וחתימה בעצם כתב יד קדשו.
מכתבים עם ברכות ועצות בעניינים פרטיים ומשפחתיים, וברכות להרב שנייבלג לרגל קבלת משרת רבנות בעירו. במכתב שנכתב בברוקלין (ארה"ב), מספר האדמו"ר גם על תוכניתו לנסוע חזרה לארץ ישראל, בנסיעה ישירה, ללא תחנת ביניים בגרמניה.
האדמו"ר רבי חיים מאיר הגר בעל "אמרי חיים" (תרמ"ח-תשל"ב), בנו השני וממלא מקומו של ה"אהבת ישראל" מויז'ניץ. בשנת תש"ד נמלט מגיא ההריגה, ולאחר השואה שב לגרוסוורדיין. באלול תש"ז עלה לארץ והתגורר בתל אביב. הקים את קרית ויז'ניץ בבני ברק, ולאחר תקופה אף עבר לגור בבני ברק. שיקם מחדש את חסידות ויז'ניץ ובנה את מוסדותיה. ממנהיגי היהדות החרדית בארץ וחבר מועצת גדולי התורה של "אגודת ישראל". דברי תורתו נאספו בסדרת הספרים "אמרי חיים".
[2] מכתבים, אחד מהם על נייר מכתבים רשמי. גודל משתנה. מצב טוב. כתמים ובלאי. סימני קיפול.
האדמו"ר רבי חיים זנוויל אברהמוביץ – "הרבי מריבניץ" (תרנ"ח-תשנ"ו), נולד בבוטושאן שברומניה ונתייתם מאביו בגיל שנתיים וחצי. גאון עצום וצדיק בעל מופת, שכיהן במסירות נפש כאדמו"ר תחת השלטון הקומוניסטי ברומניה. כיתום צעיר גדל בבית האדמו"ר רבי יהודה אריה ליב פרנקל מבוטושאן ונסמך להוראה ע"י רבי יהודה לייב צירלסון, אך במיוחד הפך לבן-בית ותלמיד קרוב של האדמו"ר רבי אברהם מתתיהו פרידמן משטפנשט. מספרים כי הרבי משטפנשט, שלא היו לו ילדים, כינה אותו "בני היקר" ואמר עליו: "אתה החידוש שלי", והוא מצדו היה אומר על הרבי משטפנשט: "אני בן יחיד שלו". בפטירתו של הרבי משטפנשט אמר לו: "אני משאיר לך שלושה דברים: את רוח הקודש שלי, את הצורה ואת החן שלי". היה גאון ובקי מופלג והעיד על עצמו שכבר בהיותו בן 18 ידע את כל הש"ס. כבר בצעירותו נודע בהנהגות החסידות והפרישות שלו: נהג לסגף את עצמו, היה טובל בקרח, צם ימים ארוכים כשהוא עטוף בטלית ותפילין עד הלילה, ועורך "תיקון חצות" בדמעות שליש במשך שעות ארוכות כשהוא לבוש שק.
לאחר מלחמת העולם השניה עזבו רבנים רבים את אזור הכיבוש הרוסי, בשל הקושי לקיים אורח חיים דתי תחת השלטון הקומוניסטי, אך הוא נשאר בעיר ריבניצה (Râbniţa, כיום במולדובה), שם החל לכהן כאדמו"ר במסירות נפש. למרות איסור השלטונות, המשיך לקיים מצוות בגלוי, היה שוחט, עורך בריתות ליהודי האזור ומוסר שיעורי תורה. בזכותו השתמרו באורח פלא חיים חסידיים מלאים מאחורי מסך הברזל. הפקידים הקומוניסטים הכירו אותו וידעו על מעשיו, אך כיבדו אותו. מספרים כי פעם נעצר על פעילותו, אך שוחרר כשהבטיח לשופט כי אשתו תתרפא אם ישחררו.
בראשית שנות התש"ל, עלה מרוסיה לירושלים והתגורר בשכונת סנהדריה המורחבת. לאחר מכן היגר לארצות הברית, שם צבאו על דלתותיו המונים. היה ידוע כבעל רוח הקודש ואף הוא העיד על עצמו כי ביכולתו לראות "מקצה העולם ועד סופו". נתפרסם מאד כצדיק בעל מופת ופועל ישועות. רבבות באו להתייעץ עמו ולהתברך מפיו, וראו ישועות ומופתים מופלאים. היה מבטל מחלות של האנשים בברכתו, ורבים מצאו את זיווגם ונפקדו בילדים בזכותו. היה אוהב ישראל מופלג והיה מסוגל לבכות בכי תמרורים לשמע צרותיו של אדם אחר. נהג לומר כי הישועות שהוא פועל הן בזכות שמרגיש את צערו של השני, בוכה ומתפלל עליו. נפטר בגיל מופלג קרוב למאה שנים. קברו שבעיר מונסי הוא מוקד עליה לרגל, ואלפים באים להשתטח על ציונו מדי שנה. הזמר החסידי מרדכי בן-דוד (ורדיגר), שהיה קשור אליו בלב ובנפש, הקדיש לו את השיר "אוי רבי" באלבומו "אין עוד מלבדו".
[1] דף. כ-28 ס"מ. מצב טוב. נקבי תיוק. סימני קיפול.
מקור מידע חשוב, וכפי הנראה יחיד, לגורלם של אלפים מיהודי קהילות אירופה בתקופת השואה – גברים, נשים וילדים שגלו לעיר סמרקנד באוזבקיסטן.
הפנקס ערוך בצורת טבלאות שבהן מקום לרישום מפורט: שם הנפטר, שם האב ושם המשפחה, עיר הלידה, הגיל, תאריכי הפטירה והקבורה, מספר החלקה ומיקום הקבר. מן הרישום המדוקדק, כמו גם מהתוספות והתיקונים המאוחרים, עולה שאנשי הארגון ביקשו לשמר כל מידע שעלה בידם להשיג אודות הנפטרים. מרבית הרישומים בפנקס כוללים תיאור של מיקום הקבר (החלקה והשורה, לעתים עם ציון מצבות סמוכות), ובמעטים מהם מצוין שהונחה מצבה. הרישום המפורט של מקומות הקבורה מאפשר את זיהויים של מאות קברים חסרי מצבה.
מעיון בפנקס עולה כי רבים מהנפטרים נקברו בלא שנודע מוצאם, גילם, ולעיתים גם שמם (נפטרים אלה מכונים בפנקס "ילד", "ילדה", "אישה" וכדומה). במקרים רבים, נוסף לשם הנפטר הכיתוב "מ"מ", "מת מצווה", המציין אדם שנפטר בלא קרובי משפחה. בחלק מהרשומות צוינו נסיבות מותם או סימנים מזהים של הנקברים האלמונים: "אשה מ"מ מביה"ח רעספובליקאנסקי... הובאה לשם ע"י אנשים שמצאוה ברחוב. לא נודע שמה ומקומה", "איש מ"מ מהכנסת אורחים", "יוסף מ"מ, הי' לו יבלת קטון על כתף ידו השמאלית".
בין שמות הנפטרים מופיעים: • הירש מיילעך טייטלבוים מריישא (נקבר בי"ח ניסן תש"ב) – רבי צבי אלימלך טייטלבוים מריישא, בן רבי חיים יוסף מדינוב, ממשפחת אדמו"רי בלאז'וב. ראו אודותיו: ספר רישא, עמ' 117; אנצ' לחכמי גליציה, ו, עמ' 744. • ר' יעקב ב"ר יצחק ווידענפעלד מביעלסקא, פולין (נקבר בתמוז תש"ב) – רבי יעקב וויידנפלד, בנו השני של רבי יצחק וויידנפלד אב"ד הרימלוב (אחיו של הרב מטשיבין); בספר אלה אזכרה (חלק ז, עמ' 72) נכתב אודותיו "תלמיד חכם מופלג וירא שמים גדול – שהוגלה לרוסיה ונפטר שם". • חנה בת מאיר שמחה חן מנעוויל (נקברה בי"ט אלול תש"ה). כנראה מדובר בחנה שטיינגרט, בתו של רבי מאיר שמחה חן מנעוויל (נפטר תרצ"ג), מגדולי חסידי חב"ד בזמן הרש"ב. ראו אודותיה: אבני חן, תולדות משפחת חן לדורותי, עמ' 196. • הילד ישראל בן ר' אברהם קאמייא מווילנא, שנפטר בגיל 9 באדר א' תש"ג, ואביו ר' אברהם ב"ר יהושע קאמאי מווילנא, שנפטר בגיל 39 בסיון תש"ה. • משה בן אברהם עהרליך (נקבר בכסלו תש"ג) – אביו של המלחין והזמר רבי יום-טוב עהרליך, שרבים משיריו עוסקים בסמרקנד (ר' יום-טוב ואביו הוגלו לסמרקנד מפולין לאחר כיבושה בידי הרוסים).
בין הערים הרבות שמהן הגיעו הנפטרים נמנות ורשה, קרקוב, לובלין, צאנז, קייב, קישינב, רוסטוב, חרקוב, חרסון, סטניסלב, אודסה, מוסקבה, קובנה, וילנא, לידא, מינסק, וערים רבות נוספות בגליציה, פולין, ועוד.
במלחמת העולם השנייה, עם התקדמות הצבא הגרמני אל שטחי ברית המועצות, נמלטו לסמרקנד אלפי פליטים, שהביאו לצמיחה פתאומית של הקהילה היהודית בעיר. סמרקנד, שמאליו סבלה ממחסור בתקופת המלחמה, לא יכלה לכלכל את המוני הפליטים, והשלטונות נאלצו להנהיג מדיניות של קיצוב קפדני. בשנת 1942 סבלו התושבים מרעב כבד, מחסור ומגפת טיפוס, שהביאו למותם של המונים בתוך זמן קצר. בעיר כבר היתה פעילה חברה קדישא מקומית, אך לאור המצב החמור התעורר צורך בהקמת חברה קדישא נוספת, לטיפול בקבורת המוני המתים מקרב הפליטים. בספר "יהדות הדממה" (ירושלים-תשמ"ד), מספר רבי יהודה לייב לוין, מפעילי חב"ד הבולטים בסמרקנד, כיצד ייסד את החברה קדישא לפליטים בעיר: "רכזתי סביבי קבוצה של 13-15 איש, וחלקתי אותם לקבוצות שונות עם תפקידים שונים. קבוצה אחת, למשל, בת שני אנשים, היתה מבקרת מדי יום ביומו בבתי החולים שבעיר... שואלים ומתעניינים באם יש אצלם איש יהודי שנפטר. כאשר הי' מקרה כזה, הי האנשים נכנסים מיד לפעולה, בראש וראשונה היו מוציאים את הנפטר מכותלי בית החולים, למען לא יוזרק כאבן דומם יחד עם גופותיהם של ערלים ונכרים...".
בסוף הפנקס מפתח חלקי, על-פי חלקות הקבורה.
כ-155 דפים כתובים (מרביתם משני הצדדים). דפי רבים נותרו ריקים. 21 ס"מ. מצב טוב. כתמים. מעט קמטים ופגמים. קרעים קלים בשולי כמה דפים. קרע ארוך באחד הדפים. כמה דפים עם רצועות נייר מודבקות לאורך השוליים. כרוך בכריכה חדשה, נאה, עם שני דפי מחברת, אחד בהתחלה ואחד בסוף (חותמות ורישום בעפרון על דפי המחברת). שתי פתקאות מודפסות מודבקות בתחילת הפנקס (ללא פגיעה ברישומי הנפטרים).
רבי אליעזר סורוצקין (1915-2007), בנו של אב"ד לוצק ויו"ר מועצת גדולי התורה רבי זלמן סורוצקין. בתקופת השואה הצליח להימלט למזרח הרחוק הודות לפועלם של שניים מחסידי אומות העולם – צ'יאונה סוגיהארה ויאן זווארטנדיק. בשנגחאי נישא לחסיה, בתו של רבי אליהו מאיר בלוך, ראש ישיבת טלז, ולאחר המלחמה עלה לארץ ישראל וייסד את היישוב קריית יערים (טלז-סטון).
לפנינו לקט מסמכים שהונפקו עבור רבי אליעזר סורוצקין בתקופת השואה:
1. "ויזת סוגיהארה": אשרת מעבר דרך יפן שהנפיק חסיד אומות העולם צ'יאונה סוגיהארה, כפי הנראה, בכתב-ידו ובחתימתו (31.7.1940) ואשרת כניסה לשטחי הולנד בדרום אמריקה שהנפיק חסיד אומות העולם יאן זווארטנדיק, חתומה בחתימת ידו (24.7.1940). שתי האשרות מוטבעות על גבי מסמך נסיעה שהנפיקה "ממשלת פולין הגולה" בקובנה, עם תמונתו ופרטיו של הרב סורוצקין בעמוד הראשון.
לצד שתי האשרות מופיעות מספר חותמות המתעדות את נדודיו של הרב סורוצקין בתקופת המלחמה: חותמת כניסה ליפן; אשרת מעבר דרך הודו מקונסוליית בריטניה בקובה; אשרת נסיעה לארץ ישראל מקונסוליית בריטניה בקובה; אשרת נסיעה מהקונסוליה המצרית בטוקיו; וחותמות נוספות.
צ'יאונה סוגיהארה (Chiune Sugihara, 1900-1986) היה דיפלומט יפני שכיהן כקונסול בעיר קובנה בתקופת השואה. בין החודשים יולי-ספטמבר 1940, הנפיק למעלה מאלפיים אשרות מעבר דרך יפן, שהצילו את חייהם של המקבלים ובני משפחותיהם (על פי חלק מן ההערכות, ניצלו בזכות האשרות כ-10,000 איש). סוגיהארה הנפיק את האשרות במשך שלושה חודשים, בניגוד להוראת הממונים ובניגוד לתנאי הזכאות, בכתיבה ידנית מרתונית עד למועד סגירת השגרירות.
כמחצית מהאשרות שהנפיק סוגיהארה נשאו אשרה נוספת, מצילת חיים גם כן, שהנפיק הקונסול ההולנדי בקובנה יאן זווארטנדיק (Jan Zwartendijk, 1896-1976). אשרות אלה הונפקו עבור יהודים שדרכונם לא נשא אשרת כניסה לארץ שלישית (האשרות היפניות הותירו מעבר דרך יפן בלבד, ולכן נדרשה האשרה הנוספת), ובהן צוין שהבעלים רשאי להיכנס לשטחי הולנד בדרום אמריקה. על פעילותם בתקופת השואה הוכרו סוגיהארה וזווארטנדיק כ"חסידי אומות העולם".
מסמך הנסיעה: [2] דף (שלושה עמודים עם כיתוב וחותמות), 27.5 ס"מ. מצב בינוני-גרוע. כתמים. קמטים. סימני קיפול. קרעים, בעיקר בשוליים ולאורך סימני הקיפול, מרביתם מחוזקים בנייר דבק חומצי (רצועות נייר הדבק מודבקות לכל אורך ורוחב הדפים). מספר קרעים חסרים בשוליים.
2-5. ארבעה מסמכים אישיים של רבי אליעזר סורוצקין: • תעודת הלידה של בנו, יוסף יהודה לייב (לימים ראש ישיבת "מאור אליהו" בטלז-סטון, בעל "מגד יוסף"), שהונפקה בידי מחלקת הבריאות בשנגחאי (11 דצמבר 1945, אנגלית). • מכתב מטעם ארגון הסיוע Eastjewcom אל נציגות הממשלה הפולנית הגולה בשנגחאי – בקשה להנפיק דרכון לרב סורוצקין (1941, פולנית). • תעודה מזהה עם תמונת פספורט מטעם ארגון התושבים הפולנים בסין (Polish Residents Association in China, 1943). • אישור תנועה מיוחד לתלמידי-רבנות בשנגחאי (Special Pass for Rabbi Student) – מאשר יציאה מאזור המגורים בין השעות שבע בבוקר לאחת עשרה בלילה (1945, יפנית ואנגלית).
גודל ומצב משתנים.
"דרכון חסות" המעיד כי האוחזת בו ובתה הן בנות-חסות של הממלכה השוודית. חתום בחתימת-ידו של השגריר השוודי Carl Ivan Danielsson, בחותמות שגרירות שוודיה בבודפשט ובחתימתה של גרטנר-פטאקי. בפינה השמאלית התחתונה מופיעה חתימה נוספת (חתימה זריזה ונטולת צורה ברורה, מוסתרת בחלקה בכתם דיו) – חתימתו של ראול ולנברג.
פעילות שגרירות שוודיה בבודפשט למען הצלת יהודי הונגריה החלה זמן קצר לאחר כיבוש המדינה בידי הגרמנים ב-1944. השגריר השוודי, דניאלסון, הנפיק דרכונים שוודיים זמניים ליהודים הונגרים שהיו בעלי קשרי משפחה או קשרי מסחר עם נתינים שוודים.
ביולי 1944, עת רבים מיהודי הונגריה כבר גורשו לאושוויץ, נשלח ראול ולנברג מטעם משרד החוץ השוודי לבודפשט לסייע בהצלת היהודים אשר נותרו בעיר. השלטונות ההונגריים והגרמניים כיבדו לרוב את סמכות שגרירות שוודיה, וולנברג הצליח להנפיק אלפי "דרכוני חסות" אשר הגנו על יהודים משילוח מזרחה, על-אף שמסמכים אלה לא היו בעלי תוקף חוקי.
ולנברג לא הסתפק בהנפקת הדרכונים, ופעל בדרכים נוספות להצלת יהודי הונגריה. בין היתר, הקים בתי מחסה ליהודים והפעיל לחצים על בכירים במשטר הנאצי לעצירת משלוחי היהודים לאושוויץ. על-פי העדויות, אף נהג להגיע לתחנה אשר בה רוכזו היהודים לקראת המשלוח לאושוויץ, בדרישה להוריד מהרכבת את האוחזים לכאורה בדרכוני חסות. ב-1966 הוכר ראול ולנברג בידי "יד ושם" כחסיד אומות העולם.
השם (Pataki) Lili Gartner מופיע ברשימת מחזיקי "דרכון ולנברג", המצויה במוזיאון והארכיון היהודי-הונגרי.
[1] דף, 34 ס"מ. מצב טוב. סימני קיפול לאורך ולרוחב. קרעים קלים לאורך סימני הקיפול וקרע חסר קטן במרכז הדף, בהצטלבות סימני הקיפול (רצועות סרט הדבקה בגב, לחיזוק). קמטים וכתמים קלים. דרכון החסות ללא תמונת פספורט (קילופים בנייר במקום המיועד לתמונה).
מכתבים מודפסים במכונת כתיבה, בגרמנית ובהונגרית, על גבי נייר מכתבים של המחלקה לאינטרסים זרים של השגרירות השוויצרית (Schweizerische Gesandtschaft, Abteilung für fremde Interessen), שנוהלה בידי הדיפלומט קרל לוץ; עם תמונות דרכון. המכתבים מעידים כי ד"ר אוסקר סאמק, רופאה של הנציגות הדיפלומטית הרומנית לשעבר, ואשתו יולאן, נמצאים תחת חסותה של שגרירות שווייץ תוך "שמירה על האינטרסים הרומניים".
כל אחד מן המכתבים חתום פעמיים בחתימת ידו של לוץ, בחותמות שגרירות שווייץ בבודפשט (בגרמנית ובצרפתית), ובחתימת ידו של מזכיר משרד החוץ ההונגרי בבודפשט (מכתבו של אוסקר חתום גם בחותמת משרד החוץ ההונגרי). בתחתית שני המכתבים אישור נוסף בכתב-יד, ברוסית; מתוארך ל-6 בפברואר 1945, בודפשט.
שמה של יולאן סאמק (Jolan Szamek), עקרת בית מבודפשט, מופיע ברשימת הנוסעים שהגיעו לניו יורק, ב-14 באוגוסט 1947. על-פי הרשימה, בעלה נמצא בבקשצ'בה, שבהונגריה.
במהלך המחצית הראשונה של המאה ה-20 התעצם המתח בין רומניה להונגריה, בעיקר סביב השליטה בחבל הארץ טרנסילבניה, שהוענק לרומניה בחוזה טריאנון, על-אף שכמחצית מתושביו היו הונגרים אתניים. בראשית מלחמת העולם השנייה חברו רומניה והונגריה, שהונהגו שתיהן בידי משטרים פשיסטיים, למדינות הציר, ולחמו כנגד ברית המועצות. לאחר הפיכה ברומניה שהדיחה את הדיקטטור אנטונסקו (23 באוגוסט 1944), החליפו הרומנים צד והצטרפו לבעלות הברית, במידה רבה כדי לחזק את אחיזתם בטריטוריות ההיסטוריות אותן החשיבו לרומניות. באותה עת נותקו היחסים הדיפלומטיים בין המדינות, והושהתה פעילותה של שגרירות רומניה בבודפשט; מכתבי החסות שלפנינו נועדו להגן על בני הזוג היהודים אוסקר ויולאן סאמק, אשר מצאו עצמם באחת ללא הגנה דיפלומטית, חשופים להתנכלות המשטר העוין.
קרל לוץ (Carl Lutz, 1895-1975), דיפלומט שוויצרי. בשנת 1942 מונה לסגן קונסול שגרירות שוויצריה בהונגריה הממונה על "המחלקה לאינטרסים זרים", ופעל לזירוז יציאת היהודים מהונגריה, שגבולותיה עוד היו פתוחים בשלב זה.
ערב כיבוש הונגריה בידי הגרמנים הוציא לוץ לפועל את רעיון הנפקת "מכתבי החסות" – רעיון אותו הגה משה (מיקלוש) קראוס, מנהל המשרד הארצישראלי בבודפשט – שהעניקו הגנה דיפלומטית ליהודים בעלי אשרות הגירה (לימים אומץ רעיון מכתבי החסות בידי שגרירים אחרים, והיה אחראי להצלתם של יהודים רבים). לוץ גילה מסירות יוצאת דופן להצלת היהודים, גם כאשר התהדק המצור סביב העיר בודפשט, סירב לעזוב את העיר. רק בשנת 1945, עם כיבוש העיר בידי הצבא האדום, עזב לוץ לשווייץ. על פועלו להצלת יהודים בשואה הוכר קרל לוץ כ"חסיד אומות העולם" בשנת 1965.
שני מכתבים, [1] דף כ"א, 29.5 ס"מ. מצב בינוני עד בינוני-גרוע. סימני קיפול לאורך ורוחב. קרעים, חלקם ארוכים, רובם בשוליים ולאורך קווי הקיפול (פגיעות קלות בטקסט); המכתב שניתן ליולאן סאמק שוקם בהדבקת דף נייר בגב (נייר מכתבים של המחלקה לאינטרסים זרים של השגרירות השוויצרית). כתמים. קמטים.
עם סיום מלחמת העולם השנייה והתקבצות שרידי היהודים במחנות עקורים, נוצר מחסור בגמרות וספרי קודש שישמשו את הפליטים. החל משנת 1946 החלה "אגודת הרבנים" בגרמניה, בסיוע הצבא האמריקאי והג'וינט, במבצע הדפסת הש"ס עבור הניצולים. תחילה נדפסו מסכתות בודדות בפורמטים שונים. בשנת 1948 נדפסה לראשונה מהדורת הש"ס במלואה, וזו המהדורה שלפנינו. בכל כרך שני שערים. השער הראשון עוצב במיוחד לציון מאורע הדפסת הש"ס על אדמת גרמניה החרוכה, בראשו איור עיירה יהודית והכיתוב "משעבוד לגאולה מאפלה לאור גדול"; בתחתית השער איור גדרות תיל ומחנה עבודה, ומתחתיו הכיתובים: "מחנה עבודה באשכנז בימי הנאצים"; "כמעט כלוני בארץ ואני לא עזבתי פיקודיך" (תהילים קיט).
19 כרכים. כ-39 ס"מ. חלק מהכרכים נדפסו על נייר יבש. מצב כללי טוב. כתמים. כתמי דיו כהים במספר דפים. קרעים קלים בשולי הדפים. קרע בדף השער של מסכת יבמות, ללא חיסרון, משוקם. קמטים בחלק מדפי השער. חותמות במספר מקומות. כריכות עור חדשות (אחידות).
מכתב בכתב ידו ובחתימתו של בנימין זאב (תיאודור) הרצל, ממהלך נסיעתו הראשונה לפגוש את הסולטן העות'מאני עבדול חמיד השני. קונסטנטינופול, 25 ביוני, 1896. גרמנית.
מכתב קצר בכתב ידו ובחתימתו של בנימין זאב הרצל, כתוב על נייר מכתבים דק של מלון הפאר "רויאל"; חתום "Herzl". הרצל כותב שיציאתו ללונדון תתעכב בעקבות הודעה שהגיעה לידיו מהסולטן: "נמסר לי אתמול מהסולטן, שכדאי לי להישאר כאן כמה ימים נוספים. ייתכן שיהיה לו דבר מה לומר לי. משום כך נסיעתי מתעכבת [...] הפרטים בעל פה".
ביומניו של הרצל מופיע תיאור דומה לתוכנו של המכתב: אתמול שלח לי הסולטאן הודעה שעדיין לא אעזוב היום, כנראה יהיה לו משהו לומר לי לפני יציאתי. זו הצלחה, אך כמובן לא הצלחה שנראית לעין". (הרצל, "עניין היהודים", כרך א', עמ' 342). הסיבה שבשלה ביקש הסולטן מהרצל לעכב את יציאתו מקונסטנטינופול, אינה מצוינת ביומנים.
ייתכן שהנמען הוא הרב סיימון סינגר (Simeon Singer, י1846-1906), המוזכר ביומניו של הרצל כמי שבא לפוגשו עם הגעתו ללונדון, לאחר שנכשל הניסיון להיוועד עם הסולטן.
ביקורו של הרצל בקונסטנטינופול בשנת 1896
החל משנות ה-90 של המאה ה-19 התמסר הרצל בכל מאודו לפתרון מצוקת היהודים בגולה. ניסיונו הראשון לממש את חזונו – הקמת מדינה מודרנית לעם היהודי, נערך בשנת 1896, כאשר נסע הרצל לפגוש את סולטן האימפריה העות'מאנית בקונסטנטינופול, עבדול חמיד השני, ולהניח בפניו הצעה: בעלי ההון היהודים יחלצו את האימפריה מחובותיה הכבדים לאירופה, ובתמורה יעניק הסולטן לעם היהודי זיכיון (צ'ארטר) על ארץ ישראל.
הפגישה הנדירה אורגנה בעזרת המתווך פיליפ נבלינסקי (Philip Michael de Newlinsky, 1841-1899), אציל פולני מנושל, ציניקן שנקלע לייאוש בעקבות המצב במולדתו, ומעין דיפלומט להשכיר – שהסכים להתלוות אל הרצל במסעו ולהפעיל את קשריו ב"שער הנשגב" (השלטון המרכזי של האימפריה העות'מאנית, השוכן בקונסטנטינופול).
ב-15 ביוני עלה הרצל על ה"אוריינט אקספרס" בווינה (נבלינסקי הצטרף בבודפשט), וכעבור יומיים, ב-17 ביוני, הגיע לקונסטנטינופול. מתוך כוונה לעורר את הרושם שהוא אמנם מגובה בהון עתק – התאכסן הרצל במלון הפאר "מלון רויאל" (Hotel Royal), למרות שטרם הצליח לגייס את סכומי הכסף הדרושים להצעתו.
מיד עם הגעתו פתח הרצל בהשתדלות מאומצת אצל כל מקורב לשלטון עמו הצליח להיפגש, בהם ראש הממשלה והווזיר הגדול חליל ריפאת פאשה, אולם הבכירים הביעו ספקות עמוקים בקשר לתוכנית, וטענו כי אין זה מנהגם של הטורקים למכור בכסף חבלי ארץ מאדמתם.
למרות תגובותיהם המאכזבות של הבכירים, הוסיף הרצל להאמין שהצלחת הביקור כולה תלויה בפגישה פנים אל פנים עם הסולטן. הרצל שהה בקונסטנטינופול במשך כ-11 יום, נפגש, כאמור, עם רבים מבכירי "השער הנשגב" וזכה ליחס אוהד (אם גם ספקני), אולם לא הצליח להיפגש עם הסולטן. בפגישה קצרה שערך הסולטן עם בן לווייתו של הרצל, המתווך נבלינסקי, דחה הסולטן את ההצעה, אולם הודיע על הענקת עיטור של כבוד להרצל – אות מסדר המג'ידיה, דרגה שלישית, ואף השמיע הבטחה מעורפלת לגבי הסדר עתידי לקבלת הקרקעות: "היהודים אינטליגנטים, הם כבר ימצאו נוסחה שנוכל לקבלה" (הרצל, "עניין היהודים", כרך א', עמ' 348).
הנסיעה לקונסטנטינופול הציגה את הרצל לראשונה על בימת הדיפלומטיה העולמית, ביססה את מעמדו כמנהיגה של התנועה הציונית ופרסמה את רעיונותיו בקרב חבריה. הרצל עתיד לפגוש לבסוף בסולטן במאי 1901, להיוועד עמו ארוכות, ולקבל עיטור נוסף – המג'ידיה, דרגה ראשונה, העיטור הגבוה ביותר של טורקיה – אך גם פגישה זו, למרות שהרצל חשבה למוצלחת, לא הביאה לקבלת צ'ארטר ליישוב ארץ ישראל ביהודים.
[1] דף (מקופל לשניים; עמוד אחד כתוב), 23 ס"מ. מצב טוב. סימני קיפול וקמטים. כתמים. קרעים בודדים, קטנים, בגב (בצד הריק).
ספרות:
• עמוס אילון, "הרצל", עם עובד, תל אביב, 1975. עמ' 220–224.
• שלמה אבינרי, "הרצל". מרכז זלמן שזר לתולדות ישראל, ירושלים, 2007.
• תיאודור הרצל, "עניין היהודים: ספרי יומן 1895-1904". כרך א'. מוסד ביאליק, ירושלים, 1997.
• Theodor Herzl, The Complete Diaries of Theodor Herzl. Edited by Raphael Patai. Translated by Harry Zohn. New York and London: Herzl Press and Thomas Yoseloff, 1960.
דיוקן זה ("Bildnis Theodor Herzl"; "דיוקן תיאודור הרצל") נעשה בעקבות מפגש בין שטרוק להרצל במאי 1903. שטרוק, שהיה ציוני נלהב עוד מנעוריו, שב לאירופה ממסע ברחבי ארץ ישראל והגיע לפגישה בביתו של הרצל בווינה. במהלך הפגישה הכין שטרוק סדרת רישומים של הרצל, והללו שמשו ליצירת הדיוקן. חודשים ספורים אחר כך, בקונגרס הציוני השישי (אוגוסט 1903), נפגשו שטרוק והרצל פעם נוספת, ובהזדמנות זו ביקש הרצל משטרוק להגיש לו כמה מהעותקים הראשונים של התחריט לחתימה.
כך תיאר מבקר האמנות ד"ר קרל שוורץ, היסטוריון אמנות ומנהלו הראשון של מוזיאון תל אביב, את דמותו של הרצל כפי שזו מצטיירת בתחריט שלפנינו: "כנראה, שאף האמן ליצור דמות אידיאלית של אחד מנביאי ישראל, ודבר זה הצליח בידו במלואו. תיאודור הרצל חי בלב כולנו באותו דיוקן שטבע האמן שטרוק; זו היתה תמונתו של הרצל בה"א הידיעה: ההוזה השקוע במשאת-נפשו, שעיניו צופות אל העתיד". ("הרמן שטרוק, האדם והאמן", עמ' 30-31).
לאחר מותו של הרצל, יצר שטרוק, על-פי רישומיו, שני תחריטים נוספים המציגים את הרצל, אך הדיוקן שלפנינו נחשב כאיכותי וכחשוב ביותר: " בתוך תקופה קצרה התפרסם התחריט עד כדי כך, שהפך כעין סמל של הציונות, בעיקר לאחר מותו של המנהיג הכריזמטי ב-1904. אז זכה הדיוקן להערכתם המלאה של כל החוגים הציוניים. עד להקמתה של מדינת ישראל היה דיוקן זה של תיאודור הרצל בבחינת התגלמות הציונות כולה. הוא קישט כדרך קבע כל אירוע ציוני בכל מקום". ("הרמן שטרוק, אמן ההדפס", עמ' 38).
הדפס: 35X45 ס"מ (הדף: 45X56 ס"מ בקירוב). מצב טוב. נייר כהה. מעט כתמים. פגמים קלים. ממוספר בעפרון בפינה התחתונה-ימנית. מודבק לקרטון ולפספרטו ונתון במסגרת.
ספרות:
• "הרמן שטרוק, אמן ההדפס", קטלוג תערוכה, המוזיאון הפתוח, גן התעשיה תפן, 2007. עמ' 38 ו-83.
• "הרמן שטרוק, האדם והאמן", בעריכת יצחק מן. הוצאת "דביר", תל-אביב, 1954, עמ' 30-31.
כסף (חתום; חותמות מטושטשות); אמייל.
במרכז הטבעת מדליון סגלגל ובו דיוקנו של הרצל בפרופיל מביט לשמאל, מוקף בעיטור אמייל תכול ולבן ובו הכתובת: "קיום הדקלרציה של בלפור". על הטבעת, משני צדי המדליון, מופיע התאריך: "ה' אייר תר"פ". הכתובת מציינת את החלטת ועידת סן-רמו (אפריל 1920) להעניק לבריטניה את המנדט על ארץ ישראל על בסיס הצהרת בלפור (בה הודיעו הבריטים כי "ממשלת הוד מלכותו רואה בעין יפה הקמת בית לאומי לעם היהודי בארץ ישראל").
הצהרת בלפור, אבן דרך בתולדות התנועה הציונית ותקומת עם ישראל בארצו, מצאה לה ביטוי נרחב בחיי התרבות, ובכלל זאת באמנות הפלסטית. אמנים יהודים וציוניים – החל באמני "בצלאל" ואמנים מן הזרמים הבולטים באירופה וכלה ביוצרי אמנות עממית בפינותיהן הנידחות של תפוצות שונות – הוציאו תחת ידם ציורים, הדפסים, כלים, פסלים, תכשיטים, חפצים שימושיים ותשמישי קדושה ברוח ציונית שביטאה את רוממות הרוח שחשו על האפשרות שחלום השיבה לארץ ישראל עתיד להתממש. הטבעת שלפנינו מצטרפת לשורה של תכשיטים, חפצים שימושיים וחפצי נוי הנושאים את דמותו של הרצל, חוזה המדינה, ומציינת אבן דרך חשובה בדרך להתממשות חזונו.
קוטר: 20 מ"מ בקירוב. מצב טוב. כיפופים קלים. שריטות קלות.
האיגרת פונה אל המלכה ויקטוריה בשם 255 יהודים, יוצאי האימפריה הרוסית המתגוררים בצפת, בבקשה לזכות אותם בהגנת הכתר הבריטי. בראש האיגרת שלושה עיטורים מיקרוגרפיים: כתר המורכב מפסוקי תהלים, שבבסיסו הכתובת "כתר מלוכה"; ומשני צדדיו שתי כפיים נשואות בברכת כוהנים, המורכבות ממילות תפילה לשלום המלכות, ועל גביהן שמה של המלכה – "אוויקטורייא". בשולי העמוד, משני צידי טקסט האיגרת, פסוקים מספר ישעיהו. הפסוקים והכתובות "כתר מלוכה" ו"אוויקטורייא" מוזהבים.
באיגרת מספרים יהודי צפת כיצד נותרו מחוסרי אזרחות בעקבות צו שפרסם הצאר ניקולאי הראשון בשנת 1848, אז " יצא פקודה ומאמר מאת מלך רוסייא, אשר כל איש ממדינתו אם לא יחזור במשך חצי שנה לא יהיה עוד במחסה דגלו". אותו צו איפשר ליהודים להגיש בקשות חסות לנציגי המדינות האירופאיות האחרות בארץ, והקונסול הבריטי ג'יימס פין אף העניק ליהודי העיר התחייבות לקבלת מעמד חסות, אך חסות זו מיד נשללה מרובם: "בא לפה האדון קאנזיל פין הי"ו מירושלים, וקיבל אותנו רנ"ה האנשים, בסבר פנים יפות, ומסר לכל אחד פתקא כתב ראיה בשמו, והגדלנו והרבנו שמחה מיום מועד, והיינו יושבים שלוים ושקטים, והנה בעוה"ר לא ניתן ארכא לשלוותינו ולא ידענו מה, כי אחר עבור זמן לא כביר, שלח הקאנזיל פין הי"ו, ופקד לאמר, אשר כל מי שאין בידו כתב פטור הנקרא חאלאסע, לא יקבלו, וחזר ולקח הפתקאות מאתם, ומאז אנחנו נבוכים סחופים ומטורפים, נתונים למענים מכים ומרוטים, ובצרה גדולה אנחנו". על-מנת להסדיר את מעמדם, ומתוך תקווה לזכות להגנת הכתר הבריטי, שלחו יהודי צפת את נציגם, ר' מרדכי הלוי, אל הנציגות הבריטית, "לבוא ולהתחנן לפני המלכה ובניה והשרים על פדות נפשותינו [...] יהמו נא רחמם עלינו אנחנו יהודים האומללים, האביונים ודלים, אשר ה' נתן בלבינו, לעזוב את מולדתו, ולבא להסתפח באה"ק [...] ולעסוק רק בעבודת ה' כל ימינו...".
כפי שכותב הקונסול פין בספרו "עתות סופה" (תרגום: אהרן אמיר, הוצאת יד יצחק בן צבי, תש"ם, פרק 5), רבים מיהודי ארץ ישראל בעלי הנתינות הרוסית אכן זכו בסופו של דבר להגנת הכתר הבריטי. הוא אף מביא בתרגום לאנגלית את נוסחה של איגרת עברית על קלף, מיולי 1849, בה מודים יהודי העיר צפת למלכה על החסות שפרסה עליהם.
56X40 ס"מ. מצב בינוני-גרוע. כתמים, בהם כתמי רטיבות קלים ועקבות עובש. קרעים חסרים כתוצאה מחריכת דיו, עם פגיעות בטקסט. סימני קיפול וקמטים (עם פגיעות קלות בטקסט). קרעים לאורך סימני הקיפול ובשוליים. רצועות נייר דבק חומצי בגב ובשוליים, לחיזוק (מנותקים חלקית); כתמים כהים בשולי הדף, לאורכו ולרוחבו, כתוצאה מנייר הדבק.